Ülkemizde 6 Şubat 2023 de büyük yıkıma neden olan deprem felaketi sonrası birçok mağduriyete ilave olarak, yöredeki halkın yaşayabileceği sağlık sorunları ve alınması gereken önlemler.
Depremler, son yüzyılda 780.000 kişinin ölümüne neden olmuştur. Ayrıca Tsunami felaketi geçtiğimiz yüzyılda 200.000 can almıştır. Felaketlerden kaynaklanan direkt ölümlerin dışında, diğer sağlık nedenlerinden olan ölümler 1:3 kadar önemli bir orandadır. Bunlar arasında akut olarak, karaciğer hasar ve hastalıkları, dalak tahribatı, pelvik tahribatlar, subdural (beyin) tahribatları ve kanamaları, depremden sonra günler haftalar içinde kendini gösteren sepsis, multiorgan hasarları, yara enfeksiyonları sayılabilir. Ayrıca, diabet, kalp yetmezlikleri, böbrek yetmezlikleri gibi kronik hastalıkları olan depremzedeler medikal tedavileri devam edemediği için ölüm tehlikesi ile karşı karşıyadırlar. Enkaz altında uzun süre kalanlardan, böbrek yetmezliği sorunu ile kurtarılan %14-18 kişidir. Bu aşamada, sodyum potasyum elektrolit düzeyleri tehlikelidir ve normal bile olsa hızla sıvı resutasyonu(desteği) uygulanmalı, bu sıvının içeriğinde, kişinin iyon düzeyleri zaten yükselmiş olduğundan potasyum ve kalsiyum olmamalıdır. Tetanoz da bu sorunlar arasında önemli bir oranı kapsamaktadır. Yaralanma olan kişilerde nekrotik doku ve derinin hasarlı olması beslenme olmadığı için bakterilere ortam oluşturmaktadır. Tüm bu sağlık sorunları, Crush Sendromu olarak adlandırılmaktadır.
Ezik, kırık gibi sorunları olan kişilerde, yüksek oranda anormal yükselmiş pıhtılaşma sorunu ( Dissemine İntravasküer Koagülasyon, DIC), sepsis, erişkin respiratuar(solunum) distress sendromu vardır.
Bunun dışında, yaklaşık %35 oranında kalp krizi, aritmi, sistolik ve diastolik kan basıncı artışları görülmektedir.
Ayrıca, postravmatik stres, mental problemler, depresyon, intihar eğilimleri de kurtulan kişiler arasında görülmektedir.
Erişkinlere göre çocuklar daha çok yaralanma ve diğer sağlık sorunları yaşamaktadırlar.
Depremde sağlık sorunları üç faz olarak ayrılabilir;
Faz I sağlık sorunları:
Sepsis: Sepsis, immun sistemin bir enfeksiyona şiddetli cevap vermesi ile ortaya çıkan tablodur. Yüksek ateş, kalp atımının hızlanması, nefes alma güçlüğü, konvüzyonla karekterizedir. Çocuklarda, yaşlılarda ve zayıf immüniteleri (bağışıklıkları) olan kişilerde görülmeleri daha olasıdır. Eğer sepsise neden olan bakteri kana karışmışsa, reaksiyon daha şiddetli olup septisemi adını alır. Sepsis ilerledikçe septik şok denilen tablo ortaya çıkar. Bu durumda kişiye derhal oksijen verilmesi, nefes almasının kolaylaştırılması, hasarlı dokunun cerrahi olarak alınması ve bakteriyel bir şok olduğu düşünülüyorsa yüksek doz antibiyotik verilmesi gerekir
Kemik kırılmaları: Deprem sırasında görülen ciddi vücut hasarıdır. Kemik iki şekilde kırılabilir. Bunlar, tam veya parsiyel kırılma olarak ayrılabilir. Ayrıca kırılan kemiğin dokuya veya deriye hasar vermesi birleşik hasar, sadece kırılıyor ve dokuya hasar vermiyorsa, bu, kapalı kırık olarak değerlendirilebilir. Burada birleşik hasar en tehlikelisidir.
Kalp Krizi(MI): Kalp krizi, kardiak arrestten farklı olarak göğüste kollara doğru yayılan basınç hissi ve ağrı, mide bulantısı, kusma, terleme gibi belirtiler ile kendini gösterir. Kardiak arrest ise, kalbin durmasıdır. Kardiak arrest, belirtiler olmadan birdenbire olabilir. Hasta, hiçbir reaksiyon vermez ve nefes alamamaktadır. Hastaya derhal kardiopulmoner resütasyon yapılmalıdır (CPR). Eğer hasta nefes almıyor, ancak almaya çalışıyorsa CPR işlemi ile başlanır. (parmaklar eller üst üste olmak kaydıyla birbirine kenetlenir ve göğüs kafesinin ortasına en az 5 cm yükseklikten dakikada ortalama 100 kere bastırılır. Her basımdan önce göğsün normal hale gelmesi beklenmelidir). Hasta nefes almaya başlasa bile buna bir süre devam edilmelidir. Tıbbi yardım geldiğinde defibrilatör kullanılmalıdır.
Faz II Sağlık sorunları:
Deprem sonrası en büyük risk hayatta kalanların çeşitli enfeksiyonlardan korunmasıdır. Bu ilk günler acil sağlık yardımlarından sonraki 4 günden 4 haftaya kadar deprem hasarı nedeniyle oluşan kontaminasyonlar konusunda önlem alınma periyodudur. Bunlar havadan,gıdalardan ve sulardan kaynaklanan enfeksiyonlardır.
Faz III Sağlık Sorunları:
Depremden 4 hafta sonraki perioddur. Bu fazda uzun inkübasyon süresi olan enfeksiyonların klinik olarak ortaya çıkması ve bulaşıcılık dönemidir. Bunlar da çeşitli şekillerde kendini gösterir
a- İshal oluşturan hastalıklar: Bunlar genellikle su kaynaklıdır. Bu tür sorunlar artık kamp ortamında yaşayanlar arasında %40 i oluşturur. Suyun taşınma sırasındaki kontaminasyonu ve fekal kontaminasyonlu sular, bu suların paylaşılması, ciddi epidemik sorunları beraberinde getirir. Leptospiroz adlı enfeksiyon bunlardan en ciddi olanıdır.
b- Hayatını kaybetmiş kişilerin bedenlerinden bulaşabilecek enfeksiyon hastalıkları: Bu konuda çürüme başladığında artık işgalci organizmalar yaşayamayacağı için sudan bulaşan enfeksiyonlar kadar ciddi olmamaktadır. Kolera,tifo ve hemorajik ateşli hastalık epidemisi bunun dışındadır. Bu yüzden hayatta kalanlar, yakınlarını gömdükten sonra kaybettikleri yakınlarının gömüldüğü ortamlarda uzun süre kalmamalıdırlar.
c- Solunum yolu ile oluşabilecek enfeksiyon hastalıkları (Akur Respiratuvar Sistem Hastalıkları): Bunlar, İnfluenza, Covid, Menenjit, Tüberkloz ve Scabies(uyuz), Kızamık, Sıtma, AIDS hastalıkları olabilir. Bu hastalıklar, kapalı ortamlarda havasız ve çok kişinin aynı havayı solumasından, aynı yatakları kullanmasından kaynaklanabilir.
Önlem olarak, çadırların arasında mesafe olması, gıdaların doğru şekilde saklanması, çöplerin doğru şekilde imhası, aşılama, içme ve kullanma sularının kontrolu, halkın bilinçlendirilmesi yukarıda oluşabilecek sağlık sorunlarının önlenmesinde önemli adımlardır.
Aşağıdaki tablo olası sağlık sorunları ve önleyici tedbirleri özetlemektedir ( Kaynak 2 den alınmıştır);
| Temiz Su | Diare gelişen hastalıklar, tifo, Gine solucanı |
| İyi sanitasyon | Diare gelişen hastalıklar, Taşıyıcı ile geçen hastalıklar, Uyuz(Scabies) |
| Yetersiz beslenme | Tuberkloz, Kızamık, Akut Solunum yolu enfeksiyonları |
| Aşılama | Kızamık, Menenjit, Sarı Humma, Japon Ensefaliti, Difteri |
| Taşıyıcı kontrolu | Sıtma, Şark çıbanı (Leishmaniazis), Dang Humması, Japon Ensefaliti, Sarı humma, diğer hemorajik ateşli hastalıklar |
| Kişisel korunma Malaria, leishmaniasis | Sıtma, Dang Humması,Şark Çıbanı(insektisit ile kullanılan cibinlik) |
| Personal hygiene | Bit kaynaklı hastalıklar: Tifo,Depreşik Humma, Siper Humması |
| Sağlık Eğitimi | Cinsel yolla bulaşan hastalıklar, HIV/AIDS, İshalle seyreden hastalıklar |
| Salgın hastalıkların izolasyonu | Kolera, Dizanteri, Tuberkloz, Akut Solunum yolu enfeksiyonları, Sıtma, Humma, Hemorajik ateş, Menenjit, Tifo |
WHO: Communicable Disease Control in Emergencies: A Field Manual: ISBN 92 4 154616 6.,WHO /CDS/2005
Connolly MA, Gayer M, Ryan MJ, et al. Communicable diseases in complex emergencies: impact and challenges. Lancet, 2004;364:1974-1983
Kouadio Koffi Isidore, Syed Aljunid, Taro Kamigaki, Karen Hammad and Hitoshi Oshitani: Preventing and controlling infectious diseases after natural disasters. United Nations University Articles.13 March,2012.